Fotosintezin nəticələri

Millimetrin mində biri böyüklüyündəki, yəni, ancaq elektron mikroskopla görülə biləcək qədər kiçik olan xloroplastlar sayəsində reallaşdırılan fotosintez prosesinin nəticələri, yer üzündə yaşayan bütün canlılar üçün çox əhəmiyyətlidir.

Canlılar havadakı karbon qazının və havanın temperaturunun daimi surətdə artmasına səbəb olarlar. Hər il insanların, heyvanların və torpaqda olan mikroorqanizmlərin tənəffüsü nəticəsində təxminən 92 milyard ton, bitkilərin tənəffüsü nəticəsində isə təxminən 37 milyard ton karbon qazı atmosferə qarışır. Həmçinin fabriklərdəki və evlərdəki qızdırıcılardan və ya sobadan istifadə edilərək yandırılan yanacaqlar ilə nəqliyyatda vasitələrində istifadə olunan yanacaqlardan atmosferə buraxılan karbondioksid miqdarı da ən azı 18 milyard tona çatır. Buna görə də quruda baş verən karbondioksid dövranı əsnasında atmosferə bir ildə cəmi təxmini olaraq 147 milyard ton karbon qazı buraxılır. Bu da bizə təbiətdəki karbondioksid miqdarının daim artmaqda olduğunu göstərir.

Bu artım tarazlanmadığı təqdirdə isə, ekoloji tarazlıq pozula bilər. Məsələn, atmosferdəki oksigen miqdarı çox azala bilər, yer üzünün temperaturu arta bilər, bunun nəticəsində də buzlaqlar əriyə bilər. Bundan ötrü də bəzi ərazilər su altında qalar, bəzi ərazilər isə səhralaşa bilər. Bütün bunların bir nəticəsi olaraq da yer üzündəki canlıların həyatı təhlükə altına girə bilər. Halbuki vəziyyət belə olmaz. Çünki bitkilərin reallaşdırdığı fotosintez prosesi nəticəsində daim yenidən oksigen hazırlanar və tarazlıq qorunar.Ekolojik Denge

Yer üzünün temperaturu da daim dəyişməz. Çünki yaşıl bitkilər temperaturu sabit saxlayarlar. Bir il ərzində yaşıl bitkilər tərəfindən təmizləmə məqsədiylə atmosferdən alınan karbondioksid miqdarı 129 milyard tona çatar ki, bu olduqca əhəmiyyətli bir rəqəmdir. Atmosferə buraxılan karbondioksid miqdarının da təxminən 147 milyard ton olduğunu demişdik. Quruda karbon-oksigen dövranında qeydə alınan 18 milyard tonluq bu kəsir, okeanlarda qeydə alınan müxtəlif göstəricilərdəki karbon-oksigen dövranı ilə eyni ölçüdə azaldıla bilir.(56)

Yer üzündəki canlıların yaşaması üçün olduqca əhəmiyyətli olan bu tarazlıqların davamlılığını təmin edən, bitkilərin reallaşdırdığı fotosintez əməliyyatıdır. Bitkilər fotosintez sayəsində atmosferdəki karbon və istiliyi alaraq qida hazırlayar, oksigen əmələ gətirər və tarazlığı təmin edərlər.

Atmosferdəki oksigen miqdarının qorunması üçün də başqa bir təbii qaynaq yoxdur. Buna görə də bütün canlı sistemlərdəki tarazlıqların qorunması üçün bitkilərin varlığı şərtdir.

Bitkilərdəki qidalar fotosintez prosesi nəticəsində əmələ gələr

Bu mükəmməl sintezin həyati əhəmiyyət daşıyan başqa bir məhsulu da canlıların qida mənbələridir. Fotosintez prosesi nəticəsində əmələ gələn bu qida mənbələri "karbohidratlar" deyə adlandırılar. Qlükoza, nişasta, sellüloza və saxaroza karbohidratların ən çox tanınanları və ən mühüm olanlarıdır. Fotosintez prosesi nəticəsində ifraz olunan bu maddələr həm bitkilər, həm də digər canlılar üçün çox əhəmiyyətlidir. İstər heyvanlar, istərsə də insanlar, bitkilərin ifraz etmiş olduğu bu qidalardan istifadə etməklə həyatlarını davam etdirə biləcək enerjini əldə edərlər. Heyvani qidalar da, ancaq bitkilərdən əldə edilən məmulatlar sayəsində hazırlanıla bilir.

Bura qədər bəhs edilən hadisələrin yarpaqda deyil, hər hansı bir yerdə reallaşdığını fərz edərək düşünsək, görəsən təsəvvürünüzdə necə bir yer canlanardı? Havadan alınan karbondioksidin və suyun vasitəsi ilə qida ifraz etməyə xidmət edən alətlərin olduğu, üstəlik də həmin vaxtda çölə buraxmaq məqsədiylə oksigen ifraz edə biləcək texniki göstəricilərə sahib mexanizmlərin mövcud olduğu, bu vaxt temperaturu da nizamlayacaq sistemlərin olduğu çox funksiyalı bir fabrikmi ağlınıza gələrdi?

verilmektedir.

Ovuc içi qədər bir böyüklüyə sahib bir yerin ağlınıza gəlməyəcəyi qətidir. Göründüyü kimi istiliyi saxlayan, buxarlanmanı təmin edən, həmçinin də qida hazırlayan və su itkisinin də qarşısını alan mükəmməl mexanizmlərə sahib olan yarpaqlar, tam bir yaradılış möcüzəsidir. Bu saydığımız əməliyyatların hamısı ayrı xüsusiyyətlərdəki strukturlarda deyil, tək bir yarpaqda, (ölçüsü nə olursa olsun) hətta tək bir yarpağın tək bir hüceyrəsində, üstəlik də hamısı bir yerdə olacaq şəkildə həyata keçirilə bilir.

Bura qədər izah edilənlərdən göründüyü kimi, bitkilərin bütün funksiyaları əslində canlılara fayda vermək məqsədiylə bir nemət olaraq yaradılmışdır. Bu nemətlərin əksəriyyəti də insan üçün xüsusi olaraq yaradılmışdır. Ətrafımıza, yediklərimizə baxaraq düşünək. Üzüm tənəyinin qupquru gövdəsinə baxaq, napnazik köklərinə... Yüngülvari şəkildə çəkməklə asanlıqla qopan bu qupquru quruluşdan əlli-altmış kilo üzüm əldə olunar. İnsana ləzzət vermək üçün rəngi, qoxusu, dadı hər şeyi xüsusi olaraq dizayn edilmiş sulu üzümlər ortaya çıxar.

Qarpızları düşünək. Yenə quru torpaqdan çıxan bu sulu meyvə insanın tam ehtiyac duyacağı bir fəsildə, yəni, yayda yetişər. İlk əmələ gəldiyi andan etibarən bir qoxu mütəxəssisi kimi heç bir dəyişikliyə məruz qalmadan əldə edilən o mükəmməl qovun qoxusunu və o məşhur qovun ləzzətini düşünək. Digər tərəfdən isə ətir istehsal edilən fabriklərdə bir qoxunun hazırlanmasından o qoxunun mühafizəsinə qədər həyata keçən əməliyyatları düşünək. Bu fabriklərdə əldə edilən keyfiyyət ilə qovunun ətrindəki keyfiyyəti müqayisə edək. İnsanlar qoxu hazırladıqları vaxt daim onu yoxlayarlar, meyvələrdəki qoxunun əldə olunması üçünsə hər hansı bir yoxlayışa ehtiyac yoxdur. Dünyanın hər yerində qovunların, qarpızların, portağalların, limonların, ananasların, hindqozlarının qoxusu həmişə eyni olar, eyni bənzərsiz ləzzətə sahib olarlar. Heç vaxt bir qovun qarpız kimi, ya da bir naringi çiyələk kimi qoxmaz; hamısı eyni torpaqdan çıxmalarına baxmayaraq, qoxuları bir-biriylə qarışmaz. Hamısı daim öz təbii qoxusunu saxlayar. Bir də bu meyvələrdəki quruluşu ətraflı şəkildə öyrənək. Qarpızların süngərə bənzər hüceyrələri çox yüksək miqdarda su tutma potensialına sahibdir. Buna görə də qarpızların tərkibinin çox böyük bir hissəsi sudan ibarətdir. Lakin bu su, qarpızın hər hansı bir yerində toplanmaz, hər yerində bərabər şəkildə paylanmışdır. Yerin cazibə qüvvəsini nəzərə aldıqda, əslində bu su qarpızın alt qismindəki hər hansı bir yerdə toplanmalı, üstdə isə lətli və quru bir quruluş qalmalıdır. Halbuki qarpızların heç birində belə bir şey olmaz. Su daim qarpızın içində bərabər paylanar, üstəlik şəkəri, dadı və qoxusu da bərabər şəkildə eynilə bu cür paylanar.

Qarpızların toxumlarının düzülüşündə də bir səhvlik müşahidə olunmaz. Hər bir toxumun içində o qarpızın minlərlə il sonrakı nəsillərinə çatacaq şəkildə kodlanmış məlumat vardır. Hər toxum xüsusi qoruyucu bir qabıqla örtülmüşdür. Bu, içindəki məlumatın korlanmasının qarşısını almaq üçün hazırlanmış mükəmməl bir layihədir. Qabıq çox sərt deyil, çox yumşaq da deyil, ideal bir sərtlikdə və elastiklikdədir. Qabıqdan sonra toxumun daxilində ikinci bir təbəqə vardır. Qabığın alt və üst hissələrinin yapışdığı yerlər məlumdur. Bu yerlər toxumların yapışa bilməsi üçün xüsusi olaraq hazırlanmışdır. Toxum bu quruluş sayəsində yalnız əlverişli rütubət və temperatur şəraitinə düşdüyü təqdirdə dərhal yarılar. Toxumun içindəki o dümdüz dümağ hissə, qısa bir müddət sonra cücərərək, yamyaşıl bir yarpağa çevrilər.

Bir də qarpız qabığının quruluşunu düşünək. Bu hamar qabığı və qabığın üstündəki cilalanmış quruluşu daim hüceyrələr meydana gətirər. Bu hamar cilalanmış quruluşun əmələ gəlməsi üçün, hüceyrələrin hər biri qabığın quruluşundakı muma bənzər maddəni eyni miqdarda ifraz etməlidir. Həmçinin qabığa hamarlıq və yumruluq verən də qarpız hüceyrələrinin düzülüşündəki mükəmməllikdir. Bunu təmin edə bilmək üçün hüceyrələrin hər biri yerləşəcəyi yeri bilməlidir. Əks təqdirdə bu hamarlıq, qarpızın xarici quruluşundakı bu qüsursuz yumruluq meydana gəlməyəcək. Göründüyü kimi qarpızı meydana gətirən hüceyrələr arasında qüsursuz bir ahəng vardır.

Bu şəkildə düşünməklə yer üzündəki bitkilərin hamısını araşdıra bilərik. Bu araşdırmanın sonunda isə, bitkilərin insanlar və bütün canlılar üçün xüsusi olaraq yaradılmış olduğu nəticəsinə gələcəyik.

Aləmlərin Rəbbi olan Allah bütün qidaları canlılar üçün yaratmışdır və bunları, hər birinin dadı, qoxusu, faydası fərqli olacaq şəkildə yaratmışdır:

Yer üzündə sizin üçün yaratdığı müxtəlif rəngli şeyləri də sizə ram etdi. Şübhəsiz ki, bunda düşünüb öyüd-nəsihət qəbul edən insanlar üçün dəlillər vardır. (Nəhl surəsi, 13)

Həmçinin tumurcuqlu (salxımlı) hündür xurma ağacları da bitirdik. Qullara ruzi olsun deyə belə etdik! Biz onunla (o suyla) ölü bir məmləkəti diriltdik. Budur (ölümdən sonrakı) diriliş də belədir (Qaf surəsi, 10-11)

Bitkilər niyə sərindir?

Eyni yerdə olan bir bitki və bir daş parçasının, eyni miqdarda günəş enerjisi qəbul etmələrinə baxmayaraq, eyni dərəcədə isinməzlər. Günəş altında qalan hər canlıda mütləq mənfi bir təsir meydana gələr. Elə isə bitkilərin istidən minimum dərəcədə təsirlənməsini təmin edən nədir? Bitkilər bunu necə bacarırlar? Yüksək bir temperaturda bütün yay fəslində yarpaqlarının günəşin altında qovrulmasına baxmayaraq, bitkilərə niyə heç bir şey olmur? Həmçinin bitkilər öz strukturlarındakı istiləşmədən əlavə, kənardan da istilik qəbul etməklə dünyadakı istilik tarazlığını təmin edərlər. Bu istilik tutma əməliyyatını yerinə yetirərkən özləri də bu istiyə məruz qalırlar. Bəs getdikcə artan bu istidən təsirlənmək əvəzinə, bitkilər xarici mühitin istiliyini də necə qəbul edə bilirlər?

Strukturları etibarilə daima günəş altında qalan bitkilər, təbii olaraq digər canlılara nisbətən daha çox miqdarda suya ehtiyac duyarlar. Bitkilər həmçinin yarpaqlarının tərləməsi nəticəsində də daim su itirərlər. Daha əvvəlki hissələrdə də qeyd edildiyi kimi bu su itkisinin qarşısını almaq məqsədiylə yarpaqların günəşə tərəf çevrilmiş üst səthləri çox vaxt "kutikula" adı verilən bir növ su keçirməz, qoruyucu bir qat ilə örtülmüşdür. Bu sayədə yarpaqların üst səthlərindəki su itkisinin qarşısı alınmış olar.

Bəs onda aşağı səthləri? Bitki bu hissədən də su itirdiyi üçün, qaz alverini təmin etməklə vəzifələndirilmiş xüsusi dəri hüceyrələri olan məsamələr adətən yarpağın aşağı tərəfində yerləşirlər. Məsamələrin açılıb bağlanmasına bitki tərəfindən karbon alıb oksigen verməyə kifayət edəcək, ancaq su itkisinə yol verilməyəcək şəkildə nəzarət edilir.

Bunlarla yanaşı bitkilər istiliyi müxtəlif şəkillərdə paylayırlar. Bitkilərdə iki əhəmiyyətli istilik paylama sistemi vardır. Bunlardan birincisi, yarpağın temperaturunun ətraf mühitin temperaturundan daha çox olduğu vaxtlarda, hava dövranının yarpaqdan xarici mühitə doğru istiqamətlənməsidir. İstilik nəqlindən qaynaqlanan hava dəyişikliyi, isti havanın soyuq havadan daha az sıxlığa malik olmasından ötrü, havanın yüksəlməsinə əsaslanır. Buna görə də yarpaqların səthində qızan hava yüksəlir və səthdən ayrılır. Soyuq hava daha sıx olduğu üçün yarpağın səthinə doğru enər. Beləcə istilik azaldılmış və yarpaq sərinləmiş olur. Bu əməliyyat yarpağın səth temperaturunun ətrafdakı temperaturdan yüksək olduğu müddət boyunca davam edər. Çox quraq yerlərdə, yəni, səhralarda belə bu vəziyyət dəyişməz. Bitkilərdəki istilik paylama sistemlərindən digər biri də, yarpaqlarda buxarlanma yolu ilə tərləmənin təmin edilməsidir. Bu tərləmə sayəsində su buxarlanarkən bitkinin soyuması da təmin edilmiş olar.

Bu paylama sistemləri bitkilərin yaşadıqları mühitin şərtlərinə uyğun şəkildə nizamlanmışdır. Hər bir bitki özünə lazım olan hər şeyi təmin edəcəyi bir sistemə sahibdir. Olduqca mürəkkəb bir quruluşa malik olan bu sistem təsadüfən paylanmış ola bilərmi? Bu sualı cavablandıra bilmək üçün səhra bitkilərinə nəzər salaq. Səhradakı bitkilərin yarpaqları adətən çox qalındır. Suyu buxarlandırmaqdan çox, tutma istiqamətində dizayn edilmişdirlər.(57) Bu bitkilər üçün istilik paylama əməliyyatını buxarlanma ilə həyata keçirmək ölümcül bir nəticəyə gətirib çıxaracaq. Çünki səhra mühitində buxarlanıb gedən suyu bərpa etmək qeyri-mümkündür. Göründüyü kimi bu bitkilər istiliklərini hər iki yolla da paylaya biləcəkləri halda, yalnız bu yollardan birindən, üstəlik də yaşamaları üçün tək etibarlı olan yoldan istifadə edirlər. Çünki çöl mühitinə uyğun şəkildə dizayn ediliblər. Bunun təsadüflərlə açıqlanması isə qeyri-mümkündür.

Bitkilərin sahib olduqları bu soyutma mexanizmləri olmasaydı, bir neçə saat günəş şüaları altında qalmaq belə, onlar üçün ölümcül olardı. Günorta saatlarında bir dəqiqə qədər bilavasitə alınan günəş işığı, bir kvadrat santimetr yarpaq səthinin temperaturunu 37oC-yə qədər yüksəldə bilər. Bitki hüceyrələri isə strukturlarındakı temperatur 50-60oC-yə çatdığında məhv olmağa başlayarlar, yəni, bitkinin məhv olması üçün günorta vaxtı 3 dəqiqə qədər günəş şüası qəbul etməsi kifayətdir. Məhz bitkilər öldürücü istilikdən bu iki mexanizm sayəsində qoruna bilirlər.(58) Bitkilərin istilik paylanmasında həyata keçirdikləri buxarlanma hadisəsi, həmçinin atmosferdəki su buxarı tarazlığı baxımından da böyük bir əhəmiyyət daşıyır. Çünki bitkilərdəki bu buxarlanma, böyük miqdarlardakı su kütləsinin mütəmadi surətdə atmosferə çatdırılmasını təmin edir. Bitkilərin bu fəaliyyətləri bir cür su mühəndisliyi olaraq da xarakterizə edilə bilər. Min kvadrat metrlik sahəyə malik meşəlik bir ərazidəki ağaclar 7,5 ton suyu asanlıqla buxarlandırıb havaya qaldıra bilərlər. Bu böyük bir rəqəmdir. Bitkilər bu xüsusiyyətlərinə görə torpaqdakı suyu strukturlarından keçirməklə atmosferə çatdıran nəhəng su nasoslarına bənzəyirlər.(59) Bu olduqca əhəmiyyətli bir vəzifədir. Əgər bu xüsusiyyətləri olmasaydı, suyun yerlə göy arasındakı dövranı bugünkü kimi reallaşmayacaqdı, belə ki, bu da yer üzündəki tarazlıqların pozulmasına səbəb olacaqdı.

Xarici səthlərinin oduna bənzər və quru bir maddəylə örtülməsinə baxmayaraq, bitkilər strukturlarından tonlarla su keçirirlər. Bu suyu torpaqdan alarlar və inkişaf etmiş texnoloji avadanlıqlarla təchiz olunmuş fabriklərində bəzi yerlərdə istifadə etdikdən sonra, aldıqları suyun böyük bir hissəsini təmizlənmiş halda təbiətə verərlər, başqa bir ifadə ilə trilyonlarla tonluq suyu avtomatlaşdırılmış sistemləriylə mütəmadi bir şəkildə torpaqdan alıb, təmizlədikdən sonra özlərinə məxsus sistemləriylə sanki təbiətə nəql edərlər. Həmçinin bunu edərkən aldıqları suyun bir qismini də, qida hazırlanmasında hidrogendən istifadə etmək məqsədiylə parçalayarlar.(60)

Bizim yarpaqlardakı tərləmə və ya ağacların olduğu mühitdəki rütubətlilik deyə xarakterizə etdiyimiz hadisələr, əslində yer üzündə həyatın davamlılığı baxımından həyati əhəmiyyət daşıyan bu fəaliyyətlərin bir nəticəsi olaraq reallaşır. Bitkilərin bu fəaliyyətlərində də qarşımıza çıxan, tək bir parçası belə çıxardılsa, dərhal iflic olacaq və işləməyəcək mükəmməllikdəki bir sistemdir. Şübhəsiz ki, bu nizamı əskiksiz şəkildə bitkilərə yerləşdirən Rəhman və Rəhim olan, hər cür yaratmağı bilən Allahdır:

O Allah ki, Yaradandır, (ən gözəl bir şəkildə) qüsursuzca var edəndir, 'şəkil və surət' verəndir. Ən gözəl adlar yalnız Ona məxsusdur. Göylərdə və yerdə olanların hamısı Onun şəninə təriflər deyir. O, Əzizdir, Hakimdir. (Həşr surəsi, 24)

Ən kiçik təmizlik cihazı, yarpaq

Bitkilərin digər canlılara göstərdiyi xidmətlər, yalnız havaya oksigen və su verməklə məhdudlaşmır. Yarpaqlar həmçinin olduqca inkişaf etmiş bir saflaşdırma və təmizləmə cihazı kimi fəaliyyət göstərirlər. Gündəlik həyatımızda tez-tez istifadə etdiyimiz təmizlik cihazları, mövzu üzrə ixtisaslaşmış kəslər tərəfindən uzun müddət davam edən işlər nəticəsində, ciddi əmək və pul xərclənərək hazırlanar və işə salınarlar. Bunların istifadə olunduqları müddət ərzində və istifadədən sonrakı müddətdə bir çox texniki dəstəyə və baxıma ehtiyacları vardır. İstehsal edildikdən sonra çıxardıqları tullantı maddələri isə ayrı bir problemdir. Bunlar təmizlik alətləri haqqında olduqca ümumi məlumatlardır. Bunlardan başqa gün ərzində meydana gələn ləngimələr ya da xarab olma halları, bunları aradan qaldırmaq üçün lazım olan işçi və alətlərlə edilən köməklər, ehtiyaclara görə edilən yeniləmə kimi bir çox əməliyyat da lazım gələcək.

Göründüyü kimi kiçik bir təmizləmə cihazında belə yüzlərlə incəliyə diqqət yetirmək lazımdır. Halbuki bu cihazların gördüyü işin eynisini görən bitkilər yalnız su və günəş işığı müqabilində, eyni təmizlik xidmətini daha keyfiyyətli və zəmanətli bir şəkildə edərlər. Üstəlik tullantılar deyə bir problemləri də yoxdur, çünki onların havanı təmizlədikdən sonra çıxardıqları tullantılar, bütün canlıların təməl ehtiyacı olan oksigendir!

Ağacların yarpaqları, havadakı çirkləndirici maddələri tutan mini filtrlərə malikdir. Yarpaqlar üzərində gözlə görülməyən minlərlə tük və məsamələr vardır. Məsamələr havanı çirkləndirən zərrəciklər halındakı maddələri tutar və həzm edilməsi üçün bitkinin digər hissələrinə göndərərlər. Yağış yağdıqda isə bu maddələr su ilə torpağa çatarlar. Bu çox qalın bir maddə deyil. Yarpaq üzərindəki bu maddələr yalnız bir lent qalınlığındadır, lakin yer üzündə milyonlarla yarpaq olduğu düşünülsə, yarpaqlar tərəfindən tutulan çirkli maddə miqdarının az hesab edilə bilməyəcək qədər çox olduğu görünər. Məsələn, 100 yaşındakı bir qayın ağacının təxminən 500 min ədəd yarpağı vardır. Bu yarpaqlarda olan çirkin miqdarı ehtimal olunandan qat-qat çoxdur. 1000 m²-lik bir ərazidəki çinar ağacları təxminən 3,5 ton, şam ağacları isə təxminən 2,5 ton çirkləndirici maddəni tuta bilərlər. Tutulan bu maddələr ilk yağışla birlikdə torpağa geri qayıdar. Bir yaşayış sahəsindən 2 km uzaqlıqda olan bir meşə havasında, yaşayış sahəsinin havasıyla müqayisədə 70%-i nisbətində daha az toz hissəciklərinin olduğu müşahidə edilmişdi. Hətta ağaclar yarpaqsız olduqları qış dövrlərində belə havadakı tozları 60% nisbətində təmizləyərlər.

Ağaclar mövcud yarpaq ağırlıqlarının 5-10 mislinə qədər toz tuta bilərlər, ağaclı bir sahədəki bakteriya miqdarı ilə ağacsız bir sahədəki bakteriya miqdarı arasında olduqca böyük bir fərq vardır.(61) Bunlar olduqca əhəmiyyətli rəqəmlərdir.

Yarpaqlarda reallaşan hadisələrin hamısı başlı-başına bir möcüzədir. Mikro səviyyədə layihələndirilmiş bir fabrik kimi mükəmməl bir plan əsasında yaradılan yaşıl bitkilərdəki bu sistemlər aləmlərin Rəbbi olan Allahın yaratmasındakı qüsursuzluğun dəlillərindəndir və yüz minlərlə ildir ki, heç bir dəyişiklik, ya da heç bir pozuqluq olmadan dövrümüzə qədər eyni mükəmməllikdə gəlib çıxmışdırlar.

Hamıya məlum olan bir mənzərə: Yarpaq tökümü

Bitkilər üçün (xüsusilə də qida istehsalının baş verdiyi yarpaqlar üçün) günəş şüası çox əhəmiyyətlidir. Payızın gəlməsiylə birlikdə havalar soyumağa, gündüzlər isə qısalmağa başlayar və dünyaya gəlib çatan günəş şüaları da azalar. Bu azalma bitkidə dəyişikliklərə səbəb olar və yarpaqlarda yaşlanma proqramı, yəni, yarpaq tökülməsi başlayar.

Ağaclar yarpaqlarını tökmədən əvvəl yarpaqdakı bütün qidalandırıcı maddələri əmməyə başlayırlar. Məqsədləri kalium, fosfat, nitrat kimi maddələrin düşən yarpaqlarla birlikdə yox olmasının qarşısını almaqdır. Bu maddələr ağac qabığının halqalarından və gövdənin ortasından keçən özəyə yönələr və burada ehtiyyat halında saxlanılar. Özəkdə toplanmaları bu maddələrin ağac tərəfindən asanlıqla əmilməsini təmin edər.(62)

Yarpaq tökümü ağaclar üçün bir zərurətdir, çünki soyuq havalarda torpaqdakı su get-gedə qatılaşır və sorulması çətinləşir. Buna görə də havanın soyumasına baxmayaraq yarpaqlardakı tərləmə prosesi hələ də davam edir. Suyun azaldığı bir dövrdə daimi surətdə tərləyən yarpaq, bitki üçün artıq yük olmağa başlamışdır. Onsuz da yarpağın hüceyrələri soyuq qış günlərində donub parçalanacaqdır. Buna görə də ağac cəld davranıb qış gəlmədən əvvəl yarpaqdan xilas olar, beləcə onsuz da qıt olan su ehtiyatlarını boş yerə istifadə etməz.(63)

Yalnız fiziki bir proses kimi görünən yarpaq tökümü əslində bir çox kimyəvi hadisənin arxa-arxaya baş verməsiylə reallaşar.

Yarpaq ayasındakı hüceyrələrdə işığa həssas və bitkilərə rəng verən molekullar (fitokromlar) vardır. Bitkinin gecələrin uzandığını və beləcə yarpaqlara daha az günəş şüasının düşdüyünü bilməsini təmin edən şey məhz bu molekullardır. Fitokromlar bu dəyişikliyi hiss etdiklərində yarpağın içində müxtəlif dəyişikliklərin baş verməsinə səbəb olarlar və yarpağın yaşlanma proqramını başladarlar.(64)

Yarpaqlardakı yaşlanmanın ilk əlamətlərindən biri yarpaq ayası hüceyrələrindəki etilen istehsalının başlamasıdır. Etilen qazı yarpağa yaşıl rəngini verən xlorofilin parçalanma prosesini başladar, yəni, ağac yarpaqlarındakı xlorofili geriyə çəkər. Yarpaqların tökülməsini gecikdirən bir böyümə hormonu olan auksin maddəsinin hazırlanmasının qarşısını alan da, məhz etilen qazıdır. Xlorofilin parçalanmasının başlamasıyla birlikdə yarpaq günəşdən daha az enerji alar və daha az şəkər hazırlayar. Həmçinin o günə qədər təzyiq altında olan, yarpaqlardakı isti rənglərin meydana gəlməsinə səbəb olan karotinoidlər özlərini göstərər və bu şəkildə yarpaqların rəngi dəyişməyə başlayar.(65)

Bir müddət sonra etilen yarpağın hər yerinə yayılar və yarpağın saplağına çatdığı vaxt burada olan kiçik hüceyrələr şişməyə başlayıb, saplaqda gərilmənin yaranmasına səbəb olarlar. Yarpaq saplağının gövdəyə birləşdiyi yerdə olan hüceyrələrin sayı artar və xüsusi fermentlər hazırlamağa başlayarlar. İlk növbədə selülaz fermentləri sellülozadan meydana gələn divarları parçalayar, daha sonra isə pektin fermentləri hüceyrələri bir-birinə bağlayan pektin təbəqəsini parçalayar. Yarpaq getdikcə artan bu gərginliyə dözə bilməz və saplağın xaricindən içəriyə doğru yarılmağa başlayar.(66)

Bura qədər izah etdiyimiz bütün bu əməliyyatlar yarpaqdakı qida istehsalının dayanması və yarpağın saplağından qopmağa başlaması olaraq yekunlaşdırıla bilər. Genişlənməkdə davam edən yarığın ətrafında çox sürətli dəyişikliklər baş verər və hüceyrələr dərhal göbələk ekstraktı hazırlamağa başlayar. Bu maddə yavaş-yavaş sellüloza divarına yerləşərək onun möhkəmlənməsini təmin edər. Bütün bu hüceyrələr öldükdən sonra göbələk təbəqəsinin yerində böyük bir boşluq meydana gələr.(67)

Bura qədər izah edilənlər tək bir yarpağın düşməsi üçün bir-biriylə əlaqəli bir çox hadisənin reallaşmasının lazım olduğunu göstərir. Fitokromların günəş şüalarının azaldığını təsbit edə bilmələrinin, yarpağın düşməsi üçün lazım olan bütün fermentlərin uyğun vaxtlarda fəaliyyətə keçmələrinin, tam saplağın qopacağı yerdə hüceyrələrin göbələk ekstraktı hazırlamağa başlamasının nə qədər fövqəladə bir proseslər zənciri olduğu göz qabağındadır. Arxa-arxaya baş verən və hər mərhələsi planlı və bir-biriylə əlaqəli olan bu qüsursuz əməliyyatlar ardıcıllığının "təsadüf" ilə açıqlanması qeyri-mümkündür. Bütün bu proseslərdəki zamanlama olduqca yerli yerindədir. Yarpaq tökümü planı qüsursuz bir şəkildə həyata keçir. Yarpaq gövdədən tam şəkildə ayrıldığı üçün, ötürülmə borularından nektarı ala bilməz, beləliklə də yapışdığı yerlə olan əlaqəsi getdikcə zəifləyər. Bir az sürətli əsən bir külək belə yarpaq saplağını qoparmağa kifayət edər.

Torpağa düşən ölü yarpaqlarda, böcəklərin, göbələklərin və bakteriyaların faydalana biləcəyi qida maddələri olar. Bu qida maddələri mikroorqanizmlər tərəfindən dəyişikliyə uğrayır və torpağa qarışır. Ağaclar da təkrar olaraq bu maddələri kökləri vasitəsilə torpaqdan qida kimi geri ala bilərlər.

Allah bitkilərdə möcüzəvi xüsusiyyətlərə sahib bir sistem yaratmışdır. Rəbbimiz yaratdığı canlılardakı bu kimi strukturlarla bizə yaratmaqda heç bir ortağı olmadığını, sonsuz güc sahibi olduğunu tanıdır.

“Allahı qoyub, sənə nə bir fayda, nə də bir zərər verə bilməyən şeylərə (ilahlara) sitayiş etmə. Əgər belə etsən, sözsüz ki, zalımlardan olarsan” (deyə əmr etdi). Əgər Allah sənə bir zərər toxundursa, bunu Ondan başqa heç kəs aradan qaldıra bilməz. Əgər sənə bir xeyir vermək diləsə, heç kəs Onun lütfünün qarşısını ala bilməz. O, bunu Öz qullarından istədiyinə nəsib edər. O, Bağışlayandır, Rəhmlidir. (Yunis surəsi, 106-107)

---

44. John King, Reaching for The Sun, 1997, Cambridge University Press, Cambridge, səh.18

45. Prof.Dr. İlhami Kiziroğlu, Desen Yayınları, Genel Biyoloji, Ankara, səh.73

46. John King, Reaching for The Sun, 1997, Cambridge University Press, Cambridge, səh.24

47. The appearance of forests,

http://www.auburn.edu/~gastara/coursewebinfo/firstforests.htm

48. Morphology of the Lycophyta,

http://www.ucmp.berkeley.edu/plants/lycophyte/lycomm.html

49. D.C.Heath and Company, Biological Science, A molecular Approach, Toronto, səh.161

50. Temel Britannica cild 7, səh. 16

51. Milani, Bradshaw, Biological Science, A molecular Approach, D.C.Heath and Company, Toronto, səh.166

52.http://uk.encarta.msn.com/encyclopedia_761572911/Photosynthesis.html

53. George Greenstein, The Symbiotic Universe, səh.96

54. George Greenstein, The Symbiotic Universe, səh. 96-7

55. Prof. Dr. Ali Demirsoy, Kalıtım ve Evrim, Ankara, Meteksan Yayınları, səh.80

56. Bilim ve Teknik Dergisi, Sentyabr 1991, səh.38

57. John King, Reaching for The Sun, 1997, Cambridge University Press, Cambridge, səh.2

58. Bilim ve Teknik Dergisi, Sentyabr 1991,səh.38

59. Bilim ve Teknik Dergisi, May 1985, səh.9

60. Bilim ve Teknik Dergisi, Sentyabr 1991, səh.39

61. Bilim ve Teknik Dergisi, Avqust 1998, səh.92

62. Lathiere, S. Scienc&vie Junior, Noyabr 1997

63. Lathiere, S. Scienc&vie Junior, Noyabr 1997

64. Lathiere, S. Scienc&vie Junior, Noyabr 1997

65. Lathiere, S. Scienc&vie Junior, Noyabr 1997

66. Lathiere, S. Scienc&vie Junior, Noyabr 1997

67. Malcolm Wilkins, Plantwatching, New York, Facts on File Publications, 1988, səh.171